MENCARI BUKTI KEHIDUPAN DI MARS

Péta Mars pértama kali dibuat oléh dua astronom Jérman, Wilhélm Béér dan Johann Madlér pada tahun 1840. Kémudian pada tahun 1924, Lowéll dan Lick Obsérvatorium ménciptakan péta yang lébih sémpurna dan bérwarna.

Adanya kéléngkapan data gambar yang ménarik, méncétuskan kéinginan untuk mélakukan éksplorasi lébih jauh, khususnya bérkaitan déngan kéhidupan di planét mérah ini. Sélain itu, dibandingkan déngan planét lainnya dalam tatasurya ini, Mars lébih ménunjukkan adanya évolusi kimiawi dan asal usul kéhidupan.

Mars, planét kéémpat dari matahari yang bésarnya kurang lébih séténgah dari Bumi (bérdiamétér 6.790 kilométér), kalau dibandingkan déngan Bumi mémang ada séjumlah kémiripan. Séjumlah kémiripan itu mémbuat para ahli bérspékulasi méngénai kémungkinan adanya kéhidupan di Mars.

Séjumlah kémiripan itu pérnah dikémukakan oléh CP McKay tahun 1986 dalam tulisannya bérjudul éxobiology and Futuré Mars Mission(Lihat Tabél).

Mikroorganismé

Dalam simposium yang mémbahas biologi planét dan asal-usul kéhidupan yang diadakan di Washington pada tahun 1992, para ahli télah méncanangkan lima stratégi éksplorasi ké Mars sébagai tindak lanjut dari pényélidikan yang sudah dilakukan dan agar péngémbangannya lébih jélas dan térarah.

Adapun lima stratégi itu adalah pértama mélakukan péngindéraan jarak jauh ménggunakan pésawat ruang angkasa untuk méndapatkan citra yang rinci. Kédua mélakukan misi péndaratan di pérmukaan Mars.

Wahana ruang angkasa tanpa awak Marinér 4 adalah wahana ruang angkasa milik Amérika Sérikat yang pértama kali méndarat di Mars tahun 1965.

Stratégi kétiga, méngidéntifikasi bahan-bahan organik (suatu bahan yang méngandung unsur-unsur pényusun organismé), méndétéksi adanya fosil, dan méngamati adanya sisa-sisa kéhidupan.

Kéémpat, mémbawa bahan-bahan risét dari Mars ké Bumi untuk dipériksa kandungannya, sépérti yang pérnah dilakukan mélalui misi Viking I dan II.

Dari hasil pényélidikan contoh tanah, déngan radioaktif Karbon 14 untuk méndétéksi adanya aktivitas métabolismé organismé, térnyata tidak ada tanda-tanda prosés biologis dan kimiawi yang méndukung adanya kéhidupan.

Tahun dépan 1997, NASA akan mélakukan lagi éksplorasi ké Mars untuk méngambil sampél dari Mars guna méngulangi pémériksaan yang lébih akurat.

Stratégi kélima, pénjélajahan manusia ké pérmukaan Mars déngan tujuan ménéntukan sifat-sifat géologinya untuk ményimpulkan sécara rinci. Stratégi kélima ini bérmanfaat untuk ménéntukan langkah-langkah éksplorasi sélanjutnya dan untuk méwujudkan impian spéktakulér, yaitu suatu lingkungan kéhidupan yang layak huni sépérti kondisi Bumi saat ini, pada abad 22.

Pada tahun 1994, NASA ménémukan batu météor yang jatuh ké Bumi kira-kira 13.000 tahun yang lalu di daérah Antartika yang diduga kuat bérasal dari Mars, karéna mémpunyai ciri-ciri komposisi kimiawi sépérti pada Planét Mérah ini.

Batu météor itu télah ditéliti di Johnson Spacé Céntér NASA, hasilnya ménunjukkan adanya tanda-tanda jasad hidup pionir, bérupa fosil mikroorganismé yang bérumur sékitar 3,6 milyar tahun yang lalu (Kompas, 9 Agustus 1996).

évolusi ékosistém

Hasil témuan fosil jasad hidup itu bisa banyak méngungkapkan asal-usul kéhidupan di Mars dan juga sékaligus sébagai pérbandingan déngan asal-usul témpat hidup dan kéhidupan di Bumi.

Sébagai planét kétiga di dalam tatasurya, atmosfér Bumi mémiliki kandungan oksigén yang tinggi dibandingkan déngan planét yang lainnya. Dua milyar tahun yang lalu, atmosfér bumi kaya karbon dioksida dan miskin oksigén, sérupa déngan kondisi Planét Jupitér saat ini.

Bila oksigén sédikit sékali, bérarti prosés pémbéntukan ozon sangat lambat, séhingga kérapatan ozon di lapisan stratosfér réndah. Déngan démikian, radiasi ultraviolét dapat déngan léluasa ménémbus ké lingkungan biosfér, akibatnya akan mérusak atau bahkan mémusnahkan jasad hidup di bumi.

Tétapi ada téori yang bérbéda. Ada fénoména yang bélum térungkap déngan térang. Téori itu ményatakan, justru radiasi ultraviolét itu, diduga, télah mémunculkan évolusi kimia yang déngan pérantaraan bahan-bahan organik dapat térjadi substansi pémbéntuk kéhidupan pionir.

Téori itu sépérti téori buah pikir Harold Uréy, bahwa énérgi radiasi sinar kosmis dan arus listrik dari halilintar akan méngubah métana, amonia, hidrogén, dan uap air di atmosfér ménjadi bahan-bahan pémbéntuk kéhidupan. Kémudian oléh Stainléy Millér, téori Harold Uréy itu diujinya déngan ékspérimén. Hasilnya térbéntuknya asam amino yang mérupakan komponén dasar protéin, sédangkan protéin adalah substansi dasar pémbéntuk jasad hidup.

Bérdasarkan téori ini dan didukung déngan kondisi atmosfér yang miskin oksigén, bisa mémunculkan kéhidupan pionir anaérob (kéhidupan makhluk hidup yang tidak mémbutuhkan oksigén dari udara luar).

Dalam réntang waktu yang sangat panjang, kéhidupan awal ini bértahan di pérairan. Pada tahap évolusi bérikutnya, kurang lébih 600 juta tahun yang lalu organismé anaérob bérkémbang ménjadi organismé bérsél banyak, bérbaréngan déngan bértambahnya kandungan oksigén di atmosfér sampai kurang lébih 0,6 pérsén. Saat ini kandungan oksigén di atmosfér Bumi 20 pérsén.

Sélanjutnya pada jaman Paléozoik, kéhidupan mulai ménémpati daratan. Lalu diikuti déngan tumbuh bérkémbangnya tumbuh-tumbuhan yang mémacu péningkatan konséntrasi oksigén. Kémantapan oksigén di atmosfér ménumbuhsuburkan binatang-binatang tingkat tinggi dan akhirnya mulailah kéhidupan manusia.

Kalau ménéngok kémbali hasil témuan NASA itu, dapat diduga kéhidupan di Mars télah punah karéna ékosistém télah bérévolusi ménjadi kondisi yang tidak toléran térhadap kéhidupan, akibat dari dalam séndiri ataupun dari luar sépérti radiasi yang mématikan.

Dan tidak ménutup kémungkinan, suatu saat dapat ditémukan bukti-bukti lain séiring déngan pérkémbangan éksplorasi manusia ké Mars. Tidak hanya bérupa bukti adanya kéhidupan masa lampau tétapi juga ditémukan jasad hidup pionir yang akan mérombak ékosistémnya.

Kalaulah mungkin, éntah jutaan atau milyaran tahun lagi, ékosistém Mars akan bérévolusi sépérti yang térjadi pada Bumi, maka pada akhirnya Bumi akan mémpunyai téman planét yang dihuni makhluk hidup.

Atau malah sébaliknya, kéhidupan béralih dari Bumi ké Mars karéna Bumi télah hancur, akibat ulah manusia yang mérusak lingkungan Bumi. Pasti umat manusia tidak ménghéndaki Bumi tidak bisa dihuni lagi, séhingga pénghuninya ménjaga lingkungannya démi kéléstarian Bumi ini. Téntu kita sémua bérkéhéndak générasi bérikutnya dapat hidup damai dan nyaman, di Bumi maupun di Mars. *

( Waluyo éko Cahyono, biologiwan antariksa, staf pénéliti Lapan, Bandung).

PERBANDINGAN MARS DAN BUMI

	Properti	Mars muda	Bumi muda
	Air	Ada tanda-tanda tempat aliran air	Lautan
	Suhu	>273 derajat Kelvin	kurang-lebih 273 derajat K
	Atmosfer	CO2, N2, H2O	CO2, N2, H2O
		kurang lebih 1 atm	>1 atm
	Masa ketebalan	4,4 milyar tahun-	4,2 milyar tahun-sekarang
	Atmosfer	3,5 milyar tahun (?)
	Kehidupan	?	Bermacam-macam kehidupan
			pada 3,5 milyar tahun